Nuk kam parë dy sy më të ndritshëm se të saj. As nuk kam parë që një trup i pamundur të ngrihet në këmbë të rrezatojë aq energji. Dhe nuk di se si një qënie aq e brishtë mund të jetë aq e fortë. Por ashtu ishte ajo, atë natë dimri kur u gjendëm përballë në Stamboll. Më ndodh nganjëherë, mjafton një takim me dikë dhe ndihemi miq si prej vitesh. Nuk di çfarë energjije rrezatohet e ndërsillet në atë moment, veçse kam parë si për pak minuta hidhen rrënjët e një dashamirësie të ndërsjelltë që s’mbaron kurrë. Kështu ndodhi, mjaftoi që sytë të ndeshnin sytë dhe mes nesh nuk ngeli asgjë që s’mund të thuhej. Pyetja ime e parë, me merakun e mikes për miken, qe: “Pse pi duhan!” E ulur në atë karrigen me rrota që dukej sikur mbante një uragan e jo një grua të vockël me këmbë shumë të holla, “Eeeeehhhh, s’më bën gjë,” mu përgjigj, ndërsa era e dimrit të Stambollit na fishkëllente në vesh. E mua, seç më dridhte, por atë, fare jo. Era e ftohtë sikur e përkedhelte ndërsa pa i dhënë përgjigje pyetjes në lidhje me ç’bëja në Stamboll, desha të di, tashmë, pse qe në atë karrige që në fakt nuk e pengonte veçse rrinte si një element i domosdoshëm që shumçka të tregonte për të.
Isha e re at’herë, tha. Shumë e re. Nuk duroja të sundonin në vend të tjerët, ishte vendi jonë. Unë nuk mund të rrija në shtëpi e shihja që më vrisnin shokë e shoqe. As nuk e bëja përshëndetjen e pështirë fashiste. Prandaj ika në mal, ika të luftoj.
Më vinte turp që para saj të më rridhte në sy, rrëkeja që më qe mbledhur në grykë, ndaj me një zë që zhytej e dilte i trullosur nga deti në fyt e pyeta; si ishte atje…?
Ne s’kishim as armatime, as veshje si duhet, tha. Po na ndihmonin fshatarët, na ndihmonin njerëzit. Atë ditë, u gjetëm të rrethuar. Ishin shumë, ne ishim pak. S’ka gjë pak, prapë ia dilnim ne, po armë, fishekë, s’kishim, po mbaronin. U ngushtua shumë qarku, po na kapnin dhe gjallë. Po gjallë në dorë t’armikut, asnjëherë jo. E dija që ishte humnerë atje poshtë. Mirë që ishte humnera se do na kapnin gjallë.
Disa pika rrodhën, se s’munda më ta ndal atë detin që dallgëzonte tashmë në fyt. Po era më ndihmonte, fshinte e thante shpejt çdo gjë. E meqë s’isha akoma turpëruar me lot para saj, vazhdova: u hodhe…
Po, më tha, sikur ishte hedhur në një det të qetë për mirakandje e jo në një humnerë. Po, më tha, sikur do ta bënte edhe mijëra herë të njëjtën gjë, nëse do vinin të njëjtat rrethana. Po, më tha, sikur ajo që bëri s’qe ndonjë gjë. Po, më tha duke e shoqëruar me shprehjen e mërzisë për luftën që se kishte vazhduar dot.
S’pat nevojë të ma thoshte, dukej akoma, krejt i qartë tek ajo, ai pasioni për jetën që e mbajti gjallë ashtu të coptuar në rrëzë të shkëmbinjëve, derisa e gjetën. Arritën ta nisnin për mjekim. Ndaj dhe këmbët, gju e poshtë të coptuara nga rënia e riformuara me copëzat e këmbëve të një ushtari që kishte dhënë jetën, i kishte aq të holla, e me kalimin e moshës iu desh karrigia me rrota.
Ditën kur ajo i dha lamtumirën kësaj bote, unë nuk e pashë, veç dëgjova në një fije telefoni, që dukej se s’do da mbante gjatë atë dhimbjen e zërit të së bijës, që thoshte se kish humbur yllin e vet polar, dhe kish fort të drejtë, një brez i tërë, ne të gjithë, kishim humbur një yll. Një nga ata yjet e heshtur si ajo në sajë të të cilëve tash 100 vjet kemi vendin tonë. Mes festimeve të pavarësisë mu kujtua mikja. Dhe pse historia a saj ndodhi vite më vonë, ajo mu shfaq para syve si simboli i atyre që nuk menduan gjatë, por u hodhën, veç në emër të lirisë së përbashkët, atyre që nuk morën buste a hapsira në muze, por me mundin e tyre ata jetsuan Shqipërinë e së përditshmes që nuk e nxe asnjë muze.
Padyshim, që ka pasur burra, pak gra, që ne i degjuam a dëgjojmë emrat e kujtojmë, me gëzimin legjitim të pasjes së një shteti, një mundësi për individët për të marrë pjesë në drejtimin që prek jetën e tyre sa private aq dhe shoqërore, por unë besoj se ky shtet mbijetoi për shkak të atyre burrave e grave që ne kurrë s’do t’ia dimë emrin, as do t’ia vlerësojmë sa duhet, e as ato vetë nuk do të duan t’ia përmendim mundin e bërë për këtë vend. Nuk dyshoj, se ai burri që ngriti flamurin lidhi disa shtigje të historisë për të arritur në at moment, por ato të cilët pak do i dëgjojmë janë mijëra copëza historie të mijëra njërëzve të asaj kohe, që kush më shumë e kush më pak, hapën rrugën deri aty.
Jo më kot mora shëmbullin e Vlonjates, sepse është një shëmbull rezistence, dhe një vend kurrë nuk mund të mbijetojë pa rezistencën e njerëzve të përditshëm. Pushtetet shqiptare historikisht kanë përdorur këtë rezistencë, janë ndërtuar mbi ato përpjekje, por kurrë nuk qenë, asnjëri në lartësinë e saj. Në këtë 100 vjetor, padyshim duhet të kujtohen njerëz, veçanërisht si Gurakuqi, që vërtetë s’kishin synim asnjë lloj përfitimi materiale, por bashkë me të duhen të kujtohen qindra si ai, që kaluan brez pas brezi një gjuhë, që nuk shtypën mbi mundin e askujt, e as deshën të shtypin kënd, veç patën atë vetëdijen e sinqertë, që kërkon një të nesërme më të mirë, më të sigurtë e më të lirë, të formuluar në gjuhën tonë me mijëra dinamikat e saj që kaluan kufij hapsinorë e material.
Jo më kot, desha të (ri)sjell në vemëndje Vlorën përmes Vlonjates, se ky 100 vjetor, pamvarësisht se desh u uzurpua, si të gjitha festimet e përbashkëta në fakt, nga pushteti, nuk mund të jetë festa e asnjë pushteti shqiptar. Të gjithë pushtetet shqiptare, përfshi këtë të sotmin, kanë qënë patriarkal, e veçanërisht për këtë autoritar, shfrytëzues, e të korruptuar. Pushtete të gjitha këto të kontrolluara në majë a pika nevralgjike nga të paditur e të panxënë, përballë një populli që luftoi e lufton veçanërisht për shkollë, në rrugën e të cilës u ndaluan, dhunuan, por kurrë s’u dorëzuan femrat. Prandaj në këtë 100 vjetor, desha të kujtoj, permes Vlonjates, femrën e cila i thotë vetes shqiptare, pa dashur t’i uzurpojë as kulturën, as gjuhën, as lirinë askujt, dhe që luftoi kundër njëmijë e një paragjikimeve, jo veç për një vend, por dhe për një botë me të lirë. Dhe kam parë vajza të reja me mëndje shumë herë më të mbyllur, po rrallë kam parë gra, gjithandej jo veç në Shqipëri, me mendje aq të hapur sa ajo Vlonjatja, aq e brishtë, e aq e fortë.
Përsëri, jo më kot, 100 vjetorin e shtetit shqiptar, desha ta risjell në vemendje me Vlorën, si shkodrane që e emocionon Vlora dhe dua me shpirt atë mundin e madh dhe forcën fantastike që kam parë në njerëzit e saj të përditshëm. Desha të shkruaj për 100 vjetorin e shtetit si një shkodrane, për një vlonjate që do të luftojmë bashkë, përherë, kundër çdo identifikimi të pushtetit me disa a dikë, me një dialekt a një krahinë. E veçanërisht desha të kujtoj, 100 vjetorin e shtetit shqiptar si shkodrane me anë të një miqësisë me një vlonjate, se ne të dyjave s’ka ngjyrë partie që na ndan as që na afron, por ka një vend që na bashkon.
E jo më kot desha 100 vjetorin ta ritheksoj si 28-29 Nëntor, se 100 vjetori s’rrinte dot pa atë ditën kur batalioni partizan hyri në Shkodër duke i dhënë dhe të fundit qytet nën këmbën pushtuesit Shqipërisë sërish të lirë më 29 Nëntor, për të cilin ajo Vlonjate theu trupin e mijëra dhanë jetën. E jeta e saj, si dhe vdekja e atyre djemve të vegjël në moshë, por shumë të mëdhenj në kurajo e shpirt, një nga simbolet e të cilëve janë 5 Heronjve të Vigut, nuk shkel mbi gjakun e asnjë prej atyre që në përpjekjen e tyre për liri i vrau pastaj dikatatura, e që duhet të kujtohen dhe ato, përsëri e persëri. Si rrjedhim desha me anë të fjalës së shkruar të theksoj se 100 vjetori me 28 e 29 Nëntorin ështe festa e Shqipërisë që qëndron në këmbë në sajë të rezistencës që jetëson ekzistencën duke i dhënë kuptimin e vërtetë pavarësisë. Pavarësia, është një luftë e përbashkët e njerëzimit, është lufta për dinjitet human. Një luftë që s’na nderon në shkelim një për të ngritur nje tjetër, po do të na lartësonte në dimë të respektojmë e vlerësojmë mundin e këtyre njërëzve të sakrificës. Vlonjatja, femra e thjeshtë e njëmijë e një mundimeve, që emrin disa ia dinë, po shumë kurrë s’do t’ja dinë qe simboli im i pavarësisë.